Το Γκέτο της Βαρσοβίας. 70 χρόνια από την εξέγερση

Εβδομήντα χρόνια συμπληρώθηκαν στις 19 Απρίλη από την ημέρα που οι Ναζί εισέβαλλαν στο Γκέτο της Βαρσοβίας για να καταστείλουν την εξέγερση των Εβραίων που ξεκίνησε στις αρχές του Γενάρη του 1943. Η εξέγερση των Εβραίων είναι από τα συγκλονιστικότερα παραδείγματα αντίστασης στις θηριωδίες των Ναζί κάτω από τις πιο δύσκολες και απάνθρωπες συνθήκες.

Ο Μάρεκ Έντελμαν (1919-2009), από τους ηγέτες της εξέγερσης και μέλος της εβραϊκής σοσιαλιστικής οργάνωσης Bund και της ΖΟΒ (Εβραϊκή Οργάνωση Μάχης) στο βιβλίο του «To Γκέτο πολεμάει» που κυκλοφόρησε πρώτη φορά στην Πολωνία το 1945, δίνει με συγκλονιστικό τρόπο τις εικόνες από τη στιγμή που οι Ναζί κατέλαβαν τη Βαρσοβία μέχρι την καταστολή της εξέγερσης με την κυριολεκτική ισοπέδωση του Γκέτο.

Οι Εβραίοι που ζούσαν στην Βαρσοβία το 1939 ξεπερνούσαν τις 300 χιλιάδες, ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα στον κόσμο και αποτελούσαν το 1/3 του πληθυσμού της πόλης. Μετά την κατάληψη της πόλης από τα ναζιστικά στρατεύματα οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να φοράνε ένα λευκό περιβραχιόνιο με το μπλε αστέρι του Δαυίδ τυπωμένο πάνω του, απαγορεύτηκε να δουλεύουν σε βασικές βιομηχανίες, σε κυβερνητικές υπηρεσίες, να πληρώνονται πάνω από 500 ζλότι το μήνα, να επισκέπτονται δημόσια νοσοκομεία, να μπαίνουν στα τρένα ή στα λεωφορεία, να κατέχουν χρυσό ή κοσμήματα, να μετακινούνται σε άλλη πόλη χωρίς ειδική άδεια.

Τον Γενάρη του 1940 όλοι οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να συγκεντρωθούν έξω από την περιοχή «Seuchesperrgebiet», μια πραγματική καραντίνα για όσους είχαν τύφο. Επίσης, ήταν υποχρεωμένοι να δουλεύουν με υποτυπώδες μεροκάματο σε Γερμανούς ή Πολωνούς εργοδότες. Το Πάσχα ακολούθησε μια σειρά από πογκρόμ, στα οποία όποιος Πολωνός συμμετείχε έπαιρνε «μεροκάματο» τέσσερα ζλότι. 

Η μοναδική οργάνωση που αντέδρασε στην πράξη ήταν η Bund. Όλη η υπόλοιπη εβραϊκή κοινότητα, όπως δραματικά τονίζει ο Έντελμαν, δεν καταλάβαινε τον θανάσιμο κίνδυνο που ερχόταν με μεγάλη ταχύτητα. Τελικά, το Νοέμβρη του ’40 όλοι οι Εβραίοι της πόλης μετακινήθηκαν αναγκαστικά μέσα στην «Seuchesperrgebiet». Αποκλείστηκαν από όλη την υπόλοιπη πόλη με ένα τείχος ύψους 3,5 μέτρων με γερμανικές φρουρές σε κάθε πιθανή έξοδο.

Ο εφιάλτης είχε ξεκινήσει. Το 1/3 του πληθυσμού υποχρεώθηκε να ζήσει σε μια περιοχή που με το ζόρι έφτανε το 1/40 της πόλης. Η ασιτία και ο τύφος έκαναν θραύση. Ο μέσος όρος των νεκρών έφτανε τους έξι χιλιάδες το μήνα. Για να κρατήσουν την τάξη οι Ναζί χρησιμοποίησαν τρία αστυνομικά σώματα: το ένα από Γερμανούς, το άλλο από Πολωνούς και το τρίτο από δύο χιλιάδες κατοίκους του Γκέτο που συγκρότησαν την Εβραϊκή Αστυνομία.

Στα τέλη του ’40 στη Βαρσοβία έφτασαν τα νέα από την εξόντωση 80 χιλιάδων Εβραίων σε θαλάμους αερίων στο Τσέλμνο. Η πλειοψηφία των κατοίκων του Γκέτο εξακολουθούσε να μην πιστεύει ότι το μέλλον που είχαν σχεδιάσει οι Ναζί για αυτούς θα ‘ταν το ίδιο. Οι προσπάθειες των συντρόφων του Έντελμαν να αφυπνίσουν την εβραϊκή κοινότητα έπεφταν στο κενό. Με το ξεκίνημα του ρωσο-γερμανικού πολέμου άρχισαν νέες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατά των Εβραίων σε διάφορες περιοχές, όπως στη Δυτική Ουκρανία. Και πάλι οι κάτοικοι του Γκέτο θεώρησαν ότι αυτά τα νέα δεν είχαν σχέση με αυτούς, αλλά με όσους ξεσηκώνονταν απέναντι στους Ναζί.

Καμιά εξαίρεση

Η Bund με εκδόσεις και με αφίσες προσπαθούσε να καλέσει σε ένοπλη αντίσταση όλων των εβραϊκών οργανώσεων, να σπάσει την παθητική στάση απέναντι στην ολοένα και αυξανόμενη καταπίεση. Όποιος προσπαθούσε να βγει από το Γκέτο για να περάσει στην «Άρια Πλευρά» για να βρει φαγητό ή ρούχα και τον ανακάλυπταν ήταν καταδικασμένος σε θάνατο, χωρίς καμία εξαίρεση ακόμα και για τα μικρά παιδιά.

Η Αστυνομία, στην πραγματικότητα, είχε το ελεύθερο να πυροβολεί στο ψαχνό με οποιαδήποτε αφορμή. Ένας Ναζί με το ψευδώνυμο Φρανκεστάιν είχε σκοτώσει πάνω από 300 ανθρώπους, από τους οποίους τα μισά ήταν παιδιά.

Τη νύχτα της 17ης Απρίλη του ’42 δολοφονήθηκαν για παραδειγματισμό 50 εργάτες από διάφορες υπηρεσίες αφού οι Ναζί επιδίωκαν να τρομοκρατήσουν όποιον έβγαζε το παραμικρό κάλεσμα για αντίσταση. Τις επόμενες νύχτες έγιναν παρόμοιες εκτελέσεις, η Bund κυκλοφόρησε έκτακτη έκδοση για να εξηγήσει ότι αυτές οι δολοφονίες ήταν κρίκος που θα οδηγούσε προς την εξόντωση όλων των κατοίκων του Γκέτο, αυτό που ονόμαζαν οι Ναζί «Τελική Λύση».

Οι φόβοι έγιναν πραγματικότητα τον Ιούλη. Το τελευταίο δεκαήμερο του μήνα ήταν φρικιαστικό. Ξεκίνησαν οι πρώτες απελάσεις όσων Εβραίων δεν ήταν «παραγωγικοί», δεν είχαν δηλαδή θέση εργασίας μέσα στο Γκέτο. Τη δεύτερη μέρα των απελάσεων ο πρόεδρος του Εβραϊκού Συμβουλίου αυτοκτόνησε, ήξερε ότι όσοι φεύγουν δεν θα πήγαιναν σε στρατόπεδα εργασίας, αλλά σε στρατόπεδα εξόντωσης με κύριο προορισμό το Τρεμπλίνκα. Μέχρι το Σεπτέμβρη είχαν μείνει μόνο 60 χιλιάδες μέσα στο Γκέτο.

Αυτές οι τραγικές εξελίξεις επίσπευσαν την δημιουργία της ΖΟΒ (τα αρχικά από το πολωνικό όνομα, στα ελληνικά Εβραϊκή Οργάνωση Μάχης), το κοινό μέτωπο που δημιούργησαν η Bund και οι αριστερές σιωνιστικές οργανώσεις, Haschomer και Hechalutz με διοικητή τον Μορντκάι Ανιέλεβιτς.

Τους επόμενους μήνες συγκροτήθηκαν «πεντάδες μαχητών», ενώ γινόταν τιτάνια προσπάθεια να συγκεντρωθεί οπλισμός με κάθε τρόπο, είτε με επαφές με τους Πολωνούς αντιστασιακούς, είτε κλέβοντας από την Αστυνομία, είτε φτιάχνοντας αυτοσχέδια όπλα (μολότοφ κτλ).

Η ΖΟΒ ετοιμαζόταν να αντισταθεί ένοπλα μόλις οι Ναζί αποφάσιζαν να ξεκινήσουν ξανά τις απελάσεις. Ταυτόχρονα, έφτιαξε ένα ολόκληρο δίκτυο από πληροφοριοδότες και κρυψώνες.

Όταν στις 18 Γενάρη του ’43 οι Ναζί επιχείρησαν να ξεκινήσουν την δεύτερη φάση των εκκαθαρίσεων βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους μαχητές της ZOB. Η μάχη που δόθηκε εκείνη την ημέρα λειτούργησε σαν καταλύτης, έσπασε την παθητικότητα των κατοίκων του Γκέτο και έδωσε στους μαχητές κύρος και θάρρος για να συνεχίσουν. Είχε και πρακτικό αποτέλεσμα αφού οι απελάσεις περιορίστηκαν. Ακόμα, η φήμη της ΖΟΒ πέρασε στην «Άρια Πλευρά» δίνοντας μήνυμα αισιοδοξίας στους Πολωνούς αντιστασιακούς.

Οι ναζί επιχείρησαν με κάθε τρόπο να σταματήσουν την ανάπτυξη της ΖΟΒ, είτε με το «μαστίγιο» της καταστολής είτε με το «καρότο» υποσχέσεων για δουλειές σε άλλα στρατόπεδα. Δεν τα κατάφεραν. Ο Έντελμαν γράφει χαρακτηριστικά «σε αυτή την περίοδο η ΖΟΒ έλεγχε το Γκέτο». Όχι μόνο είχε καταφέρει να αποκτήσει την εμπιστοσύνη και τη στήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας όσων είχαν απομείνει, αλλά καθάρισε το Γκέτο από τους συνεργάτες των Ναζί με εντυπωσιακές επιθέσεις σε συνδυασμό με σαμποτάζ. Καμία διαταγή από όσες εξέδιδαν οι Ναζί δεν είχε ανταπόκριση, η μόνη τους επιλογή πλέον ήταν η ένοπλη σύγκρουση.

Φρούριο

Στις 19 Απρίλη, στις 2 τα ξημερώματα, οι πληροφοριοδότες της ΖΟΒ έδωσαν σήμα ότι οι Ναζί με βαρύ οπλισμό πλησιάζουν. Σε ένα τέταρτο οι ομάδες μάχης της ΖΟΒ είχαν πάρει τις θέσεις τους για να αποκρούσουν την επίθεση! Μπορεί ο οπλισμός τους να ήταν πολύ περιορισμένος –πιστόλια, λίγα τουφέκια, ένα μόνο πολυβόλο και βόμβες μολότοφ-, αλλά κατάφεραν να αποκρούσουν απανωτές επιθέσεις των «περίφημων» SS. Οι Ναζί είχαν πρωτοφανείς απώλειες, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν πολλές φορές. Κάθε κτίριο ήταν ένα φρούριο που αντιστεκόταν.

Όμως, όπως γράφει ο Έντελμαν, αυτό που δεν κατάφεραν οι Γερμανοί το κατάφεραν οι «παντοδύναμες φλόγες» αφού οι Ναζί επέλεξαν αυτόν τον τρόπο για να μπορέσουν να προχωρήσουν: άρχισαν να καίνε τα πάντα. Οι φλόγες και η αποπνιχτική ατμόσφαιρα ανάγκασαν τους κατοίκους του Γκέτο να βγαίνουν από τις κρυψώνες τους και να πέφτουν στα χέρια των Ναζί που δολοφονούσαν με στυγνό τρόπο.

Οι μαχητές της ΖΟΒ δεν παραδόθηκαν. Την Πρωτομαγιά συνέβη κάτι συγκλονιστικό: ο Ανιέλεβιτς έδωσε εντολή να αντεπιτεθούν με κάθε τρόπο λόγω της ημέρας. Ήταν μια κίνηση-μήνυμα προς οποιονδήποτε πάλευε ενάντια στους Ναζί σε όλη την Ευρώπη. Οι μαχητές τραγουδούσαν τη Διεθνή μέσα στα καπνισμένα χαλάσματα γνωρίζοντας ότι δεν μπορούν να νικήσουν, αλλά θα πέθαιναν με το κεφάλι ψηλά. Στις 8 Μάη δόθηκε η μάχη στα γραφεία της Διοίκησης της ΖΟΒ όπου έχασε τη ζωή του το 80% των μελών της, μαζί και ο Διοικητής της.

Οι λίγοι που απέμειναν, ανάμεσα τους και ο Έντελμαν, διέφυγαν στις 10 Μάη με δύο φορτηγά συνεχίζοντας τον αγώνα από τα δάση, ενώ συμμετείχαν την επόμενη χρονιά (1944) στην εξέγερση της Βαρσοβίας με το όνομα «Ομάδα ΖΟΒ».

Η εξέγερση του Γκέτο δεν κέρδισε, αλλά έστειλε ηχηρό μήνυμα ότι η αντίσταση είναι εφικτή ακόμα και στις πιο άθλιες συνθήκες, με τις χειρότερες προϋποθέσεις, απέναντι στους Ναζί δολοφόνους που αναγκάστηκαν να ισοπεδώσουν το Γκέτο για να τα καταφέρουν να την καταστείλουν.

Πηγή