Το αλφαβητάρι του Μαρξισμού: X όπως Xρέος

Το χρέος δεν είναι κάποια "ανωμαλία" στην λειτουργία του συστήματος, όπως προσπαθούν να μας πείσουν οι απολογητές των μνημονίων. Το αντίθετο ακριβώς ισχύει: τα δάνεια, ο τόκος, το τραπεζικό σύστημα και τα χρέη -ιδιωτικά και δημόσια- είναι αναπόσπαστο κομμάτι της φυσιολογικής του λειτουργίας. 

Η σημερινή κρίση δεν οφείλεται ούτε στον αλόγιστο δανεισμό, ούτε στην «χρηματιστικοποίηση» της οικονομίας. Οφείλεται, όπως και οι προηγούμενες μεγάλες κρίσεις στις ίδιες τις εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού.

Σε περιόδους άνθησης, ο χρηματοπιστωτικός τομέας παίζει θετικό ρόλο στην ανάπτυξη: οι επενδύσεις προχωράνε πιο γρήγορα και η οικονομία ολόκληρη αναπτύσσεται με μεγαλύτερη ορμή. Στις περιόδους κρίσης, όμως, η λειτουργία αυτή αντιστρέφεται: τα συσσωρευμένα χρέη λειτουργούν σαν βαρίδια και η πτώση επιταχύνεται -συχνά με ξέφρενους ρυθμούς.

Στις "φυσιολογικές" εποχές ο χρηματοπιστωτικός τομέας είναι αυτός που γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στον γρήγορο ρυθμό της επένδυσης και την μακρά και αργή διαδικασία της πραγματοποίησης του κέρδους: οι καπιταλιστές που είναι κοντά στην επένδυση μπορούν να συμπληρώσουν τα κεφάλαια τους με δάνεια από τις τράπεζες -που με τη σειρά τους οι τράπεζες δανείζονται (με τη μορφή καταθέσεων) από τους καπιταλιστές που βρίσκονται ακόμα πολύ μακριά, που χρειάζονται ακόμα χρόνια για να συγκεντρώσουν το "κρίσιμο κεφάλαιο". Χάρη στον χρηματοπιστωτικό τομέα, ο χρόνος ανάμεσα στην μια επένδυση και την επόμενη μπορεί να μειωθεί εντυπωσιακά -και η ανάπτυξη να πάρει πραγματικά φωτιά. Δεν είναι τυχαίο ότι όλες οι περίοδοι ραγδαίας ανάπτυξης συνοδεύτηκαν από έκρηξη των τραπεζών και των χρηματιστηρίων.

Αυτή η "μαγική" λειτουργία των χρηματοπιστωτικών αγορών επηρέασε στις αρχές του 20ου αιώνα ακόμα και τους σοσιαλιστές της εποχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Έντουαρντ Μπέρνσταϊν, ένας από τους πιο σημαντικούς θεωρητικούς του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, που υποστήριζε ότι χάρη στις καινοτομίες του (τις τράπεζες, τις ανώνυμες εταιρείες, τα χρηματιστήρια κλπ) ο "μοντέρνος" καπιταλισμός είχε όχι μόνο ξεπεράσει για πάντα την τάση του να πέφτει σε κρίσεις αλλά είχε αρχίσει κιόλας να αυτομετασχηματίζεται σε σοσιαλισμό. 

Η "χρηματιστικοποίηση", για να χρησιμοποιήσουμε έναν σύγχρονο όρο, είχε κάνει την επανάσταση περιττή. Για να απαντήσει στις βλακείες αυτές του Μπέρνσταϊν έγραψε η Ρόζα Λούξεμπουργκ το κλασικό της βιβλίο "Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση".

Φυσικά ο καπιταλισμός δεν είχε ξεπεράσει την τάση να πέφτει σε κρίσεις. Το αντίθετο είχε συμβεί: η διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα έκανε τελικά το σύστημα πιο ευάλωτο. Η Μεγάλη Ύφεση του 1930 ξεκίνησε από ένα κραχ στο Χρηματιστήρια της Νέας Υόρκης.

Αυτό που σπρώχνει τον καπιταλισμό στην κρίση είναι αυτό που ο Μαρξ ονόμαζε "ο νόμος της πτωτικής τάσης του μέσου ποσοστού κέρδους". 'Όσο γερνάει το σύστημα, έλεγε ο Μαρξ, τόσο μειώνεται η απόδοση του κεφαλαίου. Αργά ή γρήγορα πέφτει τόσο χαμηλά που οι καπιταλιστές παύουν να έχουν οποιοδήποτε κίνητρο να επενδύσουν. Γιατί να ρισκάρουν δέκα, είκοσι ή πενήντα εκατομμύρια για να χτίσουν ένα καινούργιο εργοστάσια, όταν τα αναμενόμενα κέρδη (μετά από 10 ή 15 χρόνια) θα είναι 5 ή 6%; Καλύτερα να αφήσουν τα λεφτά τους στην τράπεζα. Ή να τα παίξουν σε εξωτικά χρηματιστηριακά προϊόντα στις αναδυόμενες αγορές.

Χωρίς νέες επενδύσεις, όμως, το σύστημα ολόκληρο παίρνει την κατηφόρα. Οι επιχειρήσεις που φτιάχνουν μηχανές χρεοκοπούν και τα δάνειά τους γίνονται ξαφνικά "κόκκινα". Οι εργάτες τους μένουν άνεργοι, σταματάνε να πληρώνουν τις δόσεις για τις κάρτες τους και τα στεγαστικά τους δάνεια -δημιουργώντας νέες μαύρες τρύπες στα ταμεία των τραπεζών. Και το "κακό" δεν σταματά εκεί: από τον ένα τομέα η κρίση απλώνεται στους άλλους -οι εργάτες που χάνουν τη δουλειά τους περιορίζουν την κατανάλωση ρούχων, τροφίμων, ποτών, μεταφέροντας έτσι την πίεση πάνω στους κλάδους της ένδυσης και της εστίασης. Και πάει λέγοντας.

Επιτάχυνση

Από μηχανισμός επιτάχυνσης της ανάπτυξης, τα δάνεια και τα χρέη γίνονται τώρα μηχανισμός επιτάχυνσης της πτώσης: οι μαύρες τρύπες αναγκάζουν τους τραπεζίτες να γίνουν πιο σφιχτοί στα δάνεια που δίνουν -σπρώχνοντας με αυτόν τον τρόπο ακόμα περισσότερες επιχειρήσεις και νοικοκυριά στην χρεοκοπία.

Όταν ο καπιταλισμός ήταν ακόμα στα νιάτα του, το σύστημα μπορούσε να ξεπερνάει με σχετική ευκολία τις κρίσεις του: οι επιχειρήσεις χρεοκοπούσαν, παρασέρνοντας τις τράπεζες μαζί τους στο γκρεμό, το κεφάλαιο καταστρεφόταν, τα ποσοστά κέρδους επέστρεφαν στα φυσιολογικά τους επίπεδα και η οικονομία έπαιρνε και πάλι μπροστά.

Σήμερα, όμως, το σύστημα έχει χάσει πια αυτή την ικανότητα της "αυτό-ίασής" του. Οι μεγάλες επιχειρήσεις του 19ου αιώνα μοιάζουν με συνοικιακές βιοτεχνίες μπροστά στις πολυεθνικές του σήμερα. Ο χρηματοπιστωτικός τομές κυριαρχείται από μια χούφτα γιγάντιες τράπεζες -σαν την Citibank ή την Deutsche Bank. Αν "πέσουν" αυτά τα μεγαθήρια θα συμπαρασύρουν, με μαθηματική σχεδόν ακρίβεια, ολόκληρη την παγκόσμια οικονομία στην άβυσσο. Για αυτό προσπαθούν με νύχια και με δόντια -με ανακεφαλαιοποιήσεις που συνοδεύονται από άγρια Μνημόνια και κουρέματα των καταθέσεων- να σώσουν τις τράπεζες σήμερα οι κυβερνήσεις.

Μέχρι τώρα έχουν καταφέρει να αποφύγουν το "κακό". Στην πραγματικότητα, όμως, το μόνο που έχουν καταφέρει είναι να παρατείνουν την αγωνία τους -σε βάρος μας. Και θα συνεχίσουν όσο δεν τους ανατρέπουμε.

Πηγή