Η Αριστερά την δεκαετία του 50

Αυτό είναι και το τελευταίο μέρος του αφιερώματος σε ότι αφορά τη εξαιρετική έρευνα του συντρόφου Αντρέα Παναγιώτου(τον οποίο ευχαριστούμε για άλλη μια φορά). 

(Για τη Αριστερά σ αυτή τη περίοδο εμείς κρατάμε και μια κριτική στάση στο ότι δεν κατάφερε να κερδίσει τη ιδεολογική ηγεμονία στον αντιαποικιακό αγώνα που να εκφραζόταν με όλες τις μορφές πάλης, με αποτέλεσμα να ηγεμονεύσει η εθναρχία και να αναλάβει η ΕΟΚΑ με αρχηγό τον δοσίλογο χίτη ταγματασφαλίτη Γρίβα, με τις γνωστές συνέπειες. Γι αυτά όμως θα ασχοληθούμε αναλυτικά με δικό μας κείμενο άλλη φορά)..

Η νέα δυναμική που εμφανιζόταν τόσο παγκόσμια όσο και τοπικά εκραγηκε τον Δεκέμβρη του 1954 όταν ο ΟΗΕ απέρριψε και πάλιν αίτηση για συζήτηση του κυπριακού. Σε εκείνες τις εκδηλώσεις οι απεργίες και διαδηλώσεις της αριστεράς βρέθηκαν στον ίδιο δρόμο με τους εθνικόφρονες (κατά κύριο λόγο μαθητές) που κινητοποιούσε η εθναρχια. Για την αριστερά, ωστόσο, οι εκδηλώσεις του Δεκέμβρη εκτός από τα θετικά της αντιαποκιακης ενότητας είχαν και μια προβληματική διάσταση: την εμφάνιση αντιτουρκικων συνθημάτων. Η αριστερά είχε ήδη προχωρήσει το 1952 στην σύσταση ειδικού γραφείου της ΠΕΟ για τους τ/κ (και υπήρχε μια σαφής άνοδος στην συμμετοχή τ/κ στα συντονιστικά όργανα των συντεχνιών) ενώ το 1955 κυκλοφόρησε η εβδομαδιαία τ/κ αριστερή εφημερίδα, Inkilapci.

 Όταν εκδηλώθηκε η ΕΟΚΑ η αντίδραση της αριστεράς ήταν έντονη – χρησιμοποιώντας και εκφράσεις της τότε πολιτικής αντιπαράθεσης («βαρελοττα», «ψευτοδιγενηδες») που μετά αποσύρθηκαν. Οι ανησυχίες που υπήρχαν οξύνθηκαν όταν δημοσιοποιήθηκε το φυλλάδιο που βρέθηκε στο πλοιάριο «Άγιος Γεώργιος» (και το οποίο ήταν ουσιαστικά το πρώτο φυλλάδιο της ΕΟΚΑ) το οποίο καλούσε «τους κομμουνιστές» να παραμείνουν αμέτοχοι και να αποδεκτουν την ηγεσία του αντί-αποικιακού αγώνα από την νέα ένοπλη οργάνωση της εθναρχιας. Το ΑΚΕΛ είχε ήδη τοποθετηθεί για την ανάγκη «ενιαίου μετώπου» (ενώ η εθναρχια επέμενε στο μονοπώλιο της ηγεσίας του «αγώνα» - κάτι που η ΕΟΚΑ διεκδικούσε και ένοπλα) και τακτικές αγώνα με άξονα την κινητοποίηση/«συμμετοχή του λαού». Στην ουσία διεξάγονταν τότε δυο αντιαποικιακοι αγώνες – της ΕΟΚΑ και της αριστεράς. Σύμφωνα μάλιστα με τα βρετανικά αρχεία οι κινητοποιήσεις της αριστεράς στις πόλεις ήταν σαφώς μαζικότερες από αυτές της εθναρχιας/ΕΟΚΑ την περίοδο 1955-59.

Αν και ήταν σαφές ότι το ΑΚΕΛ δεν εμπλεκόταν στην ένοπλη στροφή του αντιαποικιακου κινήματος, οι βρετανοί θεώρησαν ότι ήταν η ευκαιρία να το ξεφορτωθούν – ήδη μετά από την αποτυχημένη προσπάθεια καταστολής του 1945 υπήρχαν σε αποικιακές αναφορές εκτιμήσεις ότι η επίθεση έπρεπε να εστιαστεί στο ΑΚΕΛ. Έτσι το Δεκέμβρη του 1955 η βρετανική αποικιακή διοίκηση συνέλαβε 135 ηγετικά στελέχη της αριστεράς και κήρυξε παράνομο το ΑΚΕΛ και συνδεόμενες οργανώσεις η έντυπα/εφημεριδες - συμπεριλαμβανομένης και της τ/κ  Inkilapci. Όμως αυτήν την φορά, μετά την εμπειρία του 1945, δεν κηρύχθηκαν παράνομες οι συντεχνίες και ούτε φυσικά το δίκτυο των τοπικών συλλόγων που συγκροτούσαν την αριστερά σαν μια «παράλληλη κοινωνία». Οι βρετανοί ήταν σαφείς στην ανακοίνωση της απαγόρευσης ότι θεωρούσαν το ΑΚΕΛ υπεύθυνο για το κλίμα της υπονόμευσης που είχε αγγίξει τώρα και νομιμόφρονα τμήματα του πληθυσμού.

«Είναι αυτοί (οι κομμουνιστές) οι οποίοι ανέπτυξαν ολοκληρον τον μηχανισμον «αγώνος» εναντίον της καθεστηκυίας τάξεως – τας μαζικας διαδηλώσεις, τας πολιτικας απεργίας, την αναγραφή συνθημάτων, την στασιαστικην προπαγάνδα και τα υπερμεγέθη υπομνήματα. Το γεγονός ότι μεγάλη μερις του πληθυσμού δέχεται τώρα την βία (..) οφείλεται κυρίως εις αυτούς.»

Όμως ενδεχομένως να υπήρχε και ένας πιο συγκεκριμένος άμεσος στόχος: λίγες βδομάδες μετά οι βρετανοί έκλεισαν και την ανεξάρτητη εφημερίδα «Εμπρός» του Σ. Αγγελίδη (η οποία έκφραζε  την αριστερά) λόγω της κριτικής που ασκούσε στον Μακάριο για την στάση τους στις συνομιλίες. Αλλά όπως έγινε και το 1949 όταν απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του «Δημοκράτη», η αριστερά, απλά, προχώρησε στην έκδοση νέας εφημερίδας, την «Χαραυγή».

Η εξορία του Μακάριου και η αρχή των δικοινοτικών συγκρούσεων το 1956 φαινόταν να επιβεβαιώνει τις ανησυχίες της αριστεράς. Όμως στα πλαίσια της στρατηγικής της ενότητας αλλά και της συγκίνησης που προκάλεσαν οι θάνατοι στελεχών της ΕΟΚΑ, το 1957 το ΑΚΕΛ έκαμε αυτοκριτική για τους χαρακτηρισμούς του Απρίλη του 1955 – διατηρώντας, ωστόσο, την βασική του θέση ότι η ένοπλη στροφή του αντιαποικιακού αγώνα ήταν λάθος και οδηγούσε σε αδιέξοδα όπως φαινόταν ήδη από την δικοινοτική σύγκρουση.

Το καλοκαίρι του 1957 η ΕΟΚΑ στράφηκε αποφασιστικά ενάντια στην αριστερά – τον Αύγουστο οι επιθέσεις ενάντια σε αριστερούς και χώρους των «λαϊκών οργανώσεων» εντάθηκαν εκφράζοντας ίσως και το γεγονός ότι είχε πια αρχίσει να διαφαίνεται ότι η Κύπρος όδευε σε λύση ανεξαρτησίας. Στις αρχές του 1958 οι επιθέσεις άρχισαν να παίρνουν την μορφή συντονισμένης εκστρατείας εκφοβισμού. Στις 21 Ιανουαρίου σε μια νύχτα δολοφονήθηκαν 2 αριστεροί σε δυο χωριά της ανατολικής Κύπρου. Ο Γρίβας  ήταν σαφής για τους στόχους της επίθεσης:

« Ενδείκνυται να τους (τους κομμουνιστές) εξωντωσωμεν ως πολιτικήν οντότητα, ώστε να μην είναι πλέον υπολογίσιμος δυνάμενη δια των αποφάσεων της να επηρεάζει το εθνικον ζήτημα, όπως συνέβαινε μέχρι τούδε.» (Επιστολή στον μητροπολίτη Άνθιμο, 25/1/1958)

Τον Μάιο οι αντικομμουνιστικές επιθέσεις κορυφώθηκαν και στις 2 κοινότητες καθώς οι τ/κ εθνικιστές εξαπέλυσαν το δικό τους πογκρόμ ενάντια στους τ/κ αριστερούς. Η πρωτομαγιά του 1958 ήταν ουσιαστικά τελευταία πρωτομαγιά της δικοινοτικής αριστεράς. Οι ε/κ αριστεροί αντέδρασαν έντονα και εμφανίστηκαν ρήγματα (ξανά – όπως και το  1948 με τις απεργίες) ανάμεσα στην κομματική ηγεσία και την ευρύτερη κουλτούρα της αριστεράς. Η ηγεσία και ο κομματικός μηχανισμός είχαν πάρει σαφή θέση ότι η στάση της αριστεράς έπρεπε να είναι η «ενότητα» και άρα η μη απάντηση στις «προκλήσεις». Στο λαϊκό επίπεδο, ωστόσο, ομάδες αριστερών αντέδρασαν όπως η «κόκκινη φρουρά» το 1930 και οι απεργοί του 1948 – διεκδικώντας με την βία τον σεβασμό στο «λαϊκό κινημα/αγωνιστες». Σε ένα φυλλάδιο της περιόδου που κυκλοφόρησε στο Βαρωσι αναφέρεται χαρακτηριστικά:

«..σήμερα, ύστερα από τόσα γεγονότα, κτυπήματα, φοβέρες και δολοφονίες, μια νέα οργάνωση με τίμιους αγωνιστές είναι έτοιμη να πολεμήσει στήθος με στήθος δια να εξαναγκάσει την δεξιά να πάψει να στέλλει τους τραμπούκους της και να υβρίζουν, και να κτυπούν και να δολοφονούν τίμιους αγωνιστές…

(..) Για αυτό ας μελετήσουν σήμερα γιατί αλλιώς θα είναι αργά. Για κάθε δάκτυλο που θα χάνει ένας τίμιος λαϊκός αγωνιστής πρέπει και θα ξεκαθαρίζουμε δέκα και θα δίνουμε και φωτιές ακόμα στα καταστήματα τους, για να μάθουν να σέβονται τον λαό.»

Ο Παπαϊωαννου καταγράφει ότι δέχτηκε φοβερή πίεση λόγω της άρνησης της ηγεσίας να δεχτεί να εξοπλιστούν οι αριστεροί σε μερικά χωριά, ενώ η οργή στις πόλεις εκφράστηκε έντονα με απεργίες, διαδηλώσεις αλλά και συγκρούσεις.

Η επίθεση της δεξιάς όμως δεν ήταν καθολική (και αυτό ήταν το σημείο στο οποίο εστίαζε η ηγετική ομάδα και ο κομματικός μηχανισμός): μια μεγάλη μερίδα της δεξιάς δεν ακολούθησε την στρατηγική του Γρίβα - ιδιαίτερα όταν τα εγκλήματα έφτασαν στο επίπεδο βαρβαρότητας του πετροβολισμού μέχρι θανάτου του Σάββα Μενοικου στην αυλή της εκκλησίας του Λευκονοικου. Ακόμα και ο Μακάριος παρέμβηκε από την εξορία. Ήδη το μέλλον ήταν σαφές. Μετά και από το δικοινοτικό αιματοκύλισμα του καλοκαιριού (που ακολούθησε το ιδεολογικό αιματοκύλισμα της δικοινοτικής αριστεράς τον Μάιο), ο Μακάριος αποδέχτηκε τον Σεπτέμβρη του 1958 την ανεξαρτησία. Η ιστορική θέση της αριστεράς από το 1920 δικαιωνόταν την ίδια ακριβώς στιγμή που η αριστερά βίωνε την πιο αιματηρή προσπάθεια καταστολής της. Και αυτή η καταστολή για την τ/κ αριστερά ήταν σαφώς πιο έντονη και οδήγησε τους τ/κ αριστερούς στην εξορια, την ημιπαρανομία και την σιωπή/λογοκρισια.

Στις εκλογές του 1959-60 η αριστερά ακολούθησε την δυαδική γραμμή που είχε αναπτύξει μέσα από την ιστορική της εμπειρία: αυτονομία-ενότητα. Στις προεδρικές κατέβηκε με υποψήφιο τον Ιωάννη Κληριδη. Αν και η θέση της αριστεράς περιείχε και μια κριτική για την εγκατάλειψη της ένωσης, η ουσία της θέσης της ήταν η ημιτελής μορφή της από-αποικιοποιησης. Και η υποψηφιότητα του Κληριδη, του κεντρώου φιλελεύθερου πολιτικού που είχε ταυτιστεί με τους αγώνες για την αυτοκυβέρνηση το 1947, ήταν μια σαφής υπόμνηση. Σε εκείνες τις εκλογές η αριστερά κατέγραψε τα ιστορικά της κομματικά ποσοστά (γύρω στο ένα τρίτο των ε/κ ψηφοφόρων) τα οποία θα διατηρήσει με εκπληκτική συνέπεια τις επόμενες δεκαετίες. Στις βουλευτικές, αντίθετα, το ΑΚΕΛ ακολούθησε την γραμμή της «ενότητας» αποδεχόμενο να πάρει μόνο 5 έδρες στα πλαίσια μιας συμφωνίας με το Πατριωτικό Μέτωπο – το κόμμα - διάδοχο σχήμα της ΕΟΚΑ. Διότι πέρα από τα κομματικά του ποσοστά το ΑΚΕΛ και η αριστερά ( οι αριστερογενεις ψηφοφόροι) κάλυπταν και μια μερίδα του κέντρου – όπως έδειξαν και οι εκλογές του 1970 αλλά και οι προεδρικές εκλογές από το 1988 και μετά.

Αλλά αυτό είναι μέρος μιας άλλης ιστορικής περιόδου.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

• Ατταλιδης Μιχάλης, Τα Κόμματα στην Κύπρο [1878 – 1955], στο «Κυπριακά 1878-1955», Έκδοση Δήμου Λευκωσίας, 1986.
• An Ahmet, Μια Επισκόπηση του Παρελθόντος και Παρόντος της Τουρκοκυπριακής Αριστεράς, στο Εξ Υπαρχης, τ. 47-51.
• Βατυλιωτης Χαράλαμπος (Βατης), Μερικά Επίκαιρα Πολιτικά Ζητήματα, 1931 – αναδημοσίευση: Εντός τωνΤειχων, τ. 39 – 40, 1989 (Στο κείμενο σαν συγγραφέας αναφέρεται ο «Νίκος Κλεομένης», το οποίο θεωρείται ψευδώνυμο του Βατη)
• Βαρνάβα Παντελής, Παλεύοντας για την Ζωή (αναμνήσεις βετεράνων], έκδοση ΠΕΟ, Λευκωσία, 1990.
• Βαρνάβα Παντελής, Τα Μεταλλεία της Κύπρου, έκδοση ΠΕΟ, Λευκωσία, 1993.
• Βαρνάβα Παντελής, Κοινοί Αγώνες Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, Λευκωσία, 1997.
• Γραικός Κώστας, Τα Οκτωβριανά και το Κ.Κ.Κ., Λευκωσία , 1994.
• Ιωάννου Γρηγόρης, Αγροτικές Κολλεκτιβες στην Κύπρο. Εστιάζοντας σε ένα Υβρίδιο της Ύστερης Αποικιακής Περιόδου, 2006, Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών.
• Ιωάννου Φιφης, Έτσι Άρχισε το Κυπριακό, στα Αχνάρια μιας Δεκαετίας (1940 – 1950), Εφ. Απογευματινή,  Μάρτης-Αύγουστος 1976. Ολόκληρο το κείμενο εκδόθηκε σε βιβλίο σε δυο εκδόσεις: Από τις εκδόσεις ΙΜΜΕ Intercollege το 2004 έγινε η έκδοση με τίτλο «Ο Φιφης Ιωάννου, η Αριστερά και το Κυπριακό», επιμ. Νίκος Περιστιανης. Η έκδοση περιλαμβάνει και επιπρόσθετα στοιχεία, συνεντεύξεις και αναλύσεις για τον Φιφη και την αριστερά. Από τις εκδόσεις Φιλίστωρ εκδόθηκε το ίδιο κείμενο το 2005 (σε επιμέλεια Γαβριήλ Παπα) με στοιχεία από τα «Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας»  για τις σχέσεις ΑΚΕΛ-ΚΚΕ.
• Κακουλλη Λουκά, Αδάμ Αδάμαντος: το Αηδόνι της Αμμοχώστου, Λευκωσία, 2002.
• Λεφκη Γιάννης, Οι Ρίζες: Ιστορική Μελέτη, Λεμεσός, 1984.
• Κατσιαουνης Ρολανδος, Η Διασκεπτική, 1946 – 1948, Έκδοση Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία, 2000.
• Loizos Peter, Αλλαγές στην Δομή της Κοινωνίας, στο «Κυπριακά 1878-1955», Έκδοση Δήμου Λευκωσίας, 1986.
• Μαχλουζαριδη Παναγιώτη, Κύπρος 1940 – 60, Ημερολόγιο των Εξελίξεων, Λευκωσία, 1985.
• Παναγιώτου Αντρέας, Συνοριακές Εμπειρίες: Ερμηνεύοντας τον Πατριωτισμό της Κυπριακής Αριστεράς, στο Το Πορτοκαλί της Κύπρου (επιμ. Ν. Τριμικλινιοτης), εκδ. Νήσος, Αθήνα, 2005.
• Παπαϊωαννου Εζεκίας, Ενθυμήσεις από την Ζωή μου, Πυρσός, Λευκωσία, 1988.
• Παιονιδη Πανικου, Ανδρέας Ζιαρτιδης: Χωρίς Φόβο και Πάθος, Λευκωσία, 1995.
• Πουμπουρη Μιχάλης, Μέρες Δοκιμασίας, Λευκωσία, 1993.
• Σερβα Πλουτης, Ευθύνες, τόμος Α, εκδ. Γραμμή, Αθήνα, 1985.
• Σερβα Πλουτης, Όταν Ήμασταν Παιδιά.., Λευκωσία, 1993.
• Φάντη Ανδρέας, Η Διασκεπτική, Λευκωσία, 1993.
• Φάντη Ανδρέας, Από τον Λαο..με τον Λαο..για τον Λαο, Λευκωσία 1997.