Η επιλογή του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου να εκδώσει τα
“Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα” του Μαρξ σε καινούργια μετάφραση
(Αποστόλης Λυκούργος) καλύπτει ένα τεράστιο κενό. Η παλιότερη μετάφραση που
υπήρχε στα ελληνικά (του Μπάμπη Γραμμένου) έχει εξαντληθεί εδώ και πολλά
χρόνια, και πλέον ο εκδοτικός οίκος που τα είχε εκδώσει (Γλάρος) δεν υπάρχει.
Κι όμως τα “Χειρόγραφα”, δεν είναι ένα ακόμη ανάμεσα σε
πολλά γραπτά του Μαρξ. Είναι ένα κείμενο που έχει κομβική θέση για να καταλάβει
κανείς τη διαμόρφωση του ίδιου του Μαρξ. Πρόκειται για την περίοδο που ο Μαρξ
γίνεται “μαρξιστής”, γραμμένα μέσα στο 1844, όταν ο Μαρξ ήταν 26 ετών. Όπως
κάθε άνθρωπος, ο Μαρξ δεν γεννήθηκε έτοιμος επαναστάτης. Ούτε φυσικά γεννήθηκε
έτοιμος οικονομολόγος. Μάλιστα οι πανεπιστημιακές του σπουδές ήταν εντελώς
διαφορετικές, είχε σπουδάσει νομική. Μέσα στους κύκλους των ριζοσπαστών
φοιτητών και νέων διανοούμενων, η συζήτηση όμως βράζει, για το πώς μπορεί η
κοινωνία να σπάσει από τα δεσμά του παρελθόντος, από την καθυστέρηση και την
απολυταρχία.
Ο Μαρξ έχει ήδη σπάσει τις σχέσεις του με αυτούς που έψαχναν
τη λύση στις αφηρημένες ιδέες, στον ουρανό και στο “πνεύμα”. Στους κύκλους
αυτών των “ιδεαλιστών” δεν έλειπε ο ριζοσπαστισμός, ένας ριζοσπαστισμός όμως
που κατέληγε σε αδράνεια, μιας και οι απλοί άνθρωποι δεν είχαν ακόμα καταλάβει
την “αλήθεια”, ήταν δέσμιοι της θρησκείας και των ιδεοληψιών τους, και μάλλον
δεν θα έφταναν ποτέ στο ύψος των “φιλοσόφων”.
Οι ιδέες του υλιστή φιλοσόφου Φόιερμπαχ, είχαν κεντρίσει
πολύ περισσότερο το νεαρό Μαρξ. Ο Φόιερμπαχ έβαζε στο κέντρο της ανάλυσής του
τον άνθρωπο, τις ανάγκες του και την πραγματική του φύση, όχι κάποια “Απόλυτη
Ιδέα”. Απέναντι στους ιδεαλιστές που ονειρεύονταν τρόπους να φυτευτούν οι
σωστές ιδέες στα μυαλά των ανθρώπων, ο Φόιερμπαχ έλεγε: “Η πείνα και η δίψα
καταστρέφουν όχι μόνο τις σωματικές, αλλά και τις πνευματικές και ηθικές δυνάμεις
του ανθρώπου. Του καταληστεύουν την ανθρωπότητα από την κατανόηση και τη
συνείδηση”.
Όμως ο Μαρξ κάνει ένα ακόμα πιο σημαντικό βήμα. Στα
χειρόγραφα εξηγεί πως αυτή η απώλεια των ηθικών δυνάμεων του ανθρώπου δεν είναι
κάποιου είδους φυσικό φαινόμενο, ούτε είναι δεδομένο ότι θα ισχύει για πάντα.
Αποκαλεί αυτή την αδυναμία του ανθρώπου να έχει έλεγχο πάνω στον ίδιο του τον
εαυτό “αλλοτρίωση” (δηλαδή αποξένωση) και ψάχνει να βρει τη ρίζα της.
Ο Μαρξ
παρατηρεί ότι η σύγχρονη κοινωνία αλλοτριώνει τον άνθρωπο σε πολλά επίπεδα. Τον
αποξενώνει από τη φύση, την οποία αντί για σύμμαχο, αναγκάζεται να τη δει σαν
ξένο και εχθρό. Τον αποξενώνει από την παραγωγή και τη δημιουργία. Η παραγωγή
γίνεται επαναληπτική και χωρίς περιεχόμενο. Τον αποξενώνει από τα ίδια του χαρακτηριστικά
του ως ανθρώπου, από την “ανθρωπιά” του και τέλος αποξενώνει τους ανθρώπους
μεταξύ τους.
Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα υπάρχει μια κεντρική
διαδικασία γύρω από την οποία κινούνται όλες οι άλλες. Αυτή είναι η
εκμετάλλευση στην παραγωγή. Εκεί είναι η πηγή της αλλοτρίωσης, μιας και οι
άνθρωποι παράγουν όχι για τους εαυτούς τους αλλά για τα κέρδη μιας μειοψηφίας.
Το χειρότερο είναι ότι δεν υπάρχει λύση μέσα σε αυτόν τον φαύλο κύκλο. Γιατί αν
παράγεις λιγότερα, γίνεσαι πιο φτωχός. Αν παράγεις περισσότερα, γίνεται πιο
ισχυρή η μειοψηφία που σε εκμεταλλεύεται. “Όσο περισσότερο παράγει ο εργάτης,
τόσο λιγότερα έχει να καταναλώσει, όσες περισσότερες αξίες δημιουργεί τόσο
λιγότερη αξία αποκτά, τόσο πιο ασήμαντος γίνεται”, γράφει ο Μαρξ. Η “πρόοδος”
κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένη είναι. Ο Μαρξ κάνει μια τολμηρή σύγκριση των
σύγχρονων κατοικιών με την επιστροφή στις σπηλιές:
Αλλότρια δύναμη
“Ο άνθρωπος επιστρέφει στην κατάταση να βρίσκει κατοικία σε
σπηλιές, οι οποίες ωστόσο σήμερα είναι μολυσμένες από τις λοιμώδεις ανάσες του
πολιτισμού και τις οποίες εξακολουθεί να καταλαμβάνει με αβεβαιότητα, καθώς
είναι γι' αυτόν ξένη εγκατάσταση και είναι πιθανό να εκδιωχθεί απ' αυτή ανά
πάσα στιγμή – ένα μέρος από το οποίο μπορεί και να βρεθεί στο δρόμο, αν δεν
καταφέρει να πληρώσει το ενοίκιό του”.
Γι' αυτό ο Μαρξ αναγκάζεται να γίνει “οικονομολόγος”,
προσπαθώντας να εξηγήσει την βασική πηγή της αλλοτρίωσης. Έτσι τα χειρόγραφα
είναι και φιλοσοφικά και οικονομικά, ρίχνοντας μια μπηχτή στους επαγγελματίες
οικονομολόγους που ισχύει μέχρι σήμερα: “οι ίδιοι αυτοί οικονομολόγοι
αποξενώνονται από τον άνθρωπο”.
Η λύση συνεπώς δεν βρίσκεται μέσα στο σύστημα, όσες καλές
ιδέες κι αν αποκτήσουν οι άνθρωποι. Όσο καλοί κι αν γίνουν οι καπιταλιστές, όσο
μορφωμένοι κι αν γίνουν οι εργάτες, η μηχανή που παράγει αλλοτρίωση θα
συνεχίσει να κινείται. Ο Μαρξ στα Χειρόγραφα, ακριβώς μέσα από τη μελέτη της
καπιταλιστικής οικονομίας, φτάνει στο συμπέρασμα ότι η εργατική τάξη είναι αυτή
που μέσα από τους αγώνες της γίνεται ο φορέας που μπορεί να σταματήσει τον
φαύλο κύκλο. Με την επανάσταση μπορεί να απελευθερώσει όχι μόνο τον εαυτό της,
αλλά ολόκληρη την ανθρωπότητα από έναν τρόπο παραγωγής που παράγει για χάρη της
συσσώρευσης και όχι με σκοπό τις ανθρώπινες ανάγκες.
Τα χειρόγραφα είναι γεμάτα από βαθιές παρατηρήσεις που
εκπλήσσουν όσους έχουν μια ψεύτικη εντύπωση ότι ο Μαρξισμός είναι ένα σύστημα
σκέψης στεγνό το οποίο ασχολείται μόνο με την οικονομία. Ας δούμε για
παράδειγμα μια καθαρή οικολογική διατύπωση: “Ο άνθρωπος ζει από τη φύση – που
σημαίνει ότι η φύση είναι το σώμα του και πρέπει να παραμείνει σε συνεχή
ανταλλαγή μαζί της, αν θέλει να μην πεθάνει. Η σύνδεση της φυσικής και της
πνευματικής ζωής του ανθρώπου με τη φύση σημαίνει απλώς ότι η φύση συνδέεται με
τον εαυτό της, επειδή ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης”.
Τα Χειρόγραφα είχαν μείνει στο συρτάρι του Μαρξ και δεν
εκδόθηκαν όσο ζούσε. Όταν τα επαναστατικά γεγονότα στην Ευρώπη άρχισαν να
επιταχύνονται, ως πραγματικός επαναστάτης προτίμησε να ασχοληθεί με τους
εργάτες και την οργάνωσή τους, αντί να γράφει γι' αυτούς. Έτσι τα κείμενα αυτά
ήρθαν στο φως μόνο τη δεκαετία του 1930, και αποκάλυψαν έναν χαμένο κρίκο στη
διαμόρφωση της μαρξιστικής επαναστατικής παράδοσης. Δεν πρέπει να χάσει κανείς
την ευκαιρία να τα διαβάσει σήμερα στην καινούργια μετάφρασή τους στα ελληνικά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου