Η ταξική σημασία της Επανάστασης του ’21

Ο χαρακτηρισμός της φυσιογνωμίας μιας επανάστασης είναι αναγκαίος και ως προς τα πολιτικά – ιδεολογικά αλλά και ως προς τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της. Οι πολλαπλές αναγνώσεις του 1821 είτε προκρίνουν τη λατρεία των στρατιωτικών αρχηγών είτε των πολιτικών και των κοζαμπάσηδων, συνήθως εμμένσυν αποκλειστικά στην εθνική ή κοινωνική πλευρά της επανάστασης.

Πολλές φορές η επανάσταση φαντάζει σαν μια διαδικασία σύγκρουσης πελατειακών και συγγενικών συσσωματώσεων χωρίς αρχές, με σκοπό αποκλειστικά την εξουσία και το κέρδος ή σαν ένα διπλωματικό παιχνίδι των ξένων δυνάμεων και των υποτελών τους ξενικών κομμάτων ή σε πιο πρόσφατες αναγνώσεις σαν μια ατελείωτη εκατόμβη νεκρών. Αυτό συνήθως συμβαίνει διότι το ’21 προσφέρεται κυρίως για ιδεολογικοποίηση των πολιτικών αντιλήψεων και πρακτικών όλων των ρευμάτων και των κομμάτων σε κάθε συγκυρία Ωστόσο, παρά τις πολλές διαφοροποιήσεις, οι αναγνώσεις του 1821 διατηρούν έναν κοινό τόπο, δηλαδή την υποτίμηση του δημοκρατικού και ριζοσπαστικού χαρακτήρα της επανάστασης.

Ο μαρξιστικός λόγος στην Ελλάδα εμφανίστηκε επανερμηνεύσντας την ελληνική επανάσταση, όπως π.χ. Το Κοινωνικό Ζήτημα του Γ. Σκληρού ή ακόμη περισσότερο Η κοινωνική σημασία της επανάστασης τον 1821 του Γ. Κορδάτου. Και οι δύο, παρότι σχηματοποιούμε τις απόψεις τους, εστίαζαν στον αστικό χαρακτήρα της επανάστασης, με την έννοια ότι η επανάσταση πραγματοποιήθηκε από μια ελληνική αστική τάξη. Αν και θεωρούν πως οι αστοί τελικά ηττήθηκαν στην επανάσταση από τους κοτζαμπάσηδες, ωστόσο και οι δυο αναγνωρίζουν ότι μέχρι το 1880 επιτεύχθηκε σταδιακά η ολοκλήρωση του αστικού μετασχηματισμού του νέου ελληνικού κράτους.

Μια τέτοια αναγνώριση έθετε ως επιταγή για την Αριστερά το επόμενο βήμα, δηλαδή τη μετάβαση στο σοσιαλισμό. ‘Οταν όμως το κομμουνιστικό κίνημα άλλαξε στρατηγικό προσανατολισμό στα μέσα της δεκαετίας του 1930, άλλαξε και τον τρόπο πρόσληψης ταυ 1821: Δεν είναι οι αστοί πλέον, αλλά ο λαός με τους λαοπρόβλητους στρατιωτικούς ηγέτες που έκανε την επανάσταση όχι μόνο ενάντια στους Οθωμανούς, αλλά και ενάντια στους αστούς και τους προδότες κστζαμπάσηδες. Αυτή η ανάγνωση πιστεύει πως ο αστικός δημοκρατικός χαρακτήρας δεν ολοκληρώθηκε ποτέ στην Ελλάδα, συνεπώς θεωρήθηκε καθήκον του προλεταριάτου να οργανώσει μια αστικοδημοκρατική επανάσταση που θα μετατραπεί αμέσως σε σοσιαλιστική. Κύριος ιδεολογικός εκφραστής του σχήματος αυτού ήταν ο Γιάννης Ζεύγος.

Και τα δύο αυτά γενικά σχήματα ενέχουν σοβαρές αδυναμίες -κυρίως το δεύτερο- αλλά ταυτόχρονα υπάρχουν πολλά χρήσιμα θετικά στοιχεία. Αυτό το οποίο απουσιάζει γενικά από τις περισσότερες επίσημες ή αριστερές αναγνώσεις του 1821 είναι η συστηματική παρακολούθηση του λόγου των ίδιων των υποκειμένων με βάση τις διαπιστωμένες αρχές και θέσεις του.

Αν ανατρέξουμε στα τρία επαναστατικά Συντάγματα, αλλά και στα προηγούμενα τοπικά συντάγματα, διαπιστώνουμε ότι κατοχυρώνουν σε διαφορετικό βαθμό το καθένα και με πορεία ριζοσπαστικοποίησης τις βασικές ατομικές ελευθερίες. Η ελευθερία του προσώπου και η απαγόρευση της δουλείας, η θρησκευτική ελευθερία παρά τη θεσμοθέτηση της ορθοδοξίας ως επίσημου δόγματος, της ελευθερίας του Τύπου κατοχυρώνονται μαζί με τις έννοιες της κυριαρχίας του λάου, του ελληνικού έθνους, του πολίτη, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. 

Ο δημοκρατικός και απελευθερωτικός χαρακτήρας της επανάστασης δεν είναι απλά μια μεταγραφή των πολιτειακών δομών σε μια καθυστερημένη πολιτικά και ανώριμη κοινωνία που επιβάλλεται από τους μορφωμένους αστούς διανοουμένους στους αγροίκους αγρότες και βοσκούς ραγιάδες, όπως για παράδειγμα υποστηρίζουν οι σημερινοί εκσυγχρονιστές τύπου Βερέμη. Αντίθετα, είναι μια συνειδητή ριζοσπαστική ιδεολογία διάχυτη σε όλους τους επαναστατημένους, ακόμα και στους κλεφταρματωλούς.

Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος σε επιστολή του προς τον Αδαμάντιο Κοραή λέει: «Ο άγων μας είναι υπέρ της χριστιανικής πίστεως και υπέρ των ανθρωπίνων δικαίων». Το πιο σημαντικό στοιχείο όμως της πρωτοπορίας των επαναστατικών Συνταγμάτων διεθνώς είναι η καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας, η οποία αποτέλεσε σταθερή πολιτική επιλογή καθ’ όλη τη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου και έως την έλευση των Βαυαρών.

Η ελληνική επανάσταση ήταν εθνική με την έννοια της συμμαχίας διαφορετικών κατακτημένων κοινωνικών τάξεων εναντίον των Οθωμανών. Είχε αστικά κοινωνικά χαρακτηριστικά εξαιτίας της συμμετοχής των αστικών, στρατιωτικών και γαιοκτημονικών στρωμάτων, αλλά ενείχε και αγροτικά κοινωνικά χαρακτηριστικά, εξαιτίας της συμμετοχής των αγροτικών στρωμάτων. Η ελληνική επανάσταση δεν είχε πληβειακό «εργατικό» χαρακτήρα, αφού δεν υπήρχαν μεγάλα αστικά και βιοτεχνικά κέντρα στην περιοχή και ως εκ τούτου, δεν εμφανίστηκε μια πιο ριζοσπαστική και πληβειακή πτέρυγα που θα έθετε περισσότερα λαϊκοδημοκρατικά αιτήματα, όπως ήταν το κίνημα των ξεβράκωτων στο Παρίσι. Εκτός όμως από εθνική, είναι αστική δημοκρατική όχι με την έννοια ότι πραγματοποιήθηκε από μία αστική τάξη, αλλά με την έννοια ότι αντιπαρατίθεται οτην οθωμανική απολυταρχία και εγκαθιδρύει ένα δημοκρατικό πολιτικό σύστημα.

Η ελληνική επανάσταση αποτέλεσε έναν πολιτικό σεισμό μέσα σε μια Ευρώπη βαθιά συντηρητική και αντιδραστική. Το κίνημα του φιλελληνισμού δεν ήταν παρά η ανάταση των φιλελεύθερων ιδεών και η διεθνιστική αλληλεγγύη όλων των ριζοσπαστών και επαναστατών της Ευρώπης. Πιάνοντας το νήμα από τη Γαλλική Επανάσταση, το επέστρεψε στην Ευρώπη, καθώς ακολουθεί στην ευρωπαϊκή ήπειρο μια νέα σειρά εξεγέρσεων και επαναστάσεων.

Όλο τον 19ο αιώνα τα εθνικά, επαναστατικά, διεθνιστικά και ριζοσπαστικά κινήματα προσέβλεπαν στην Ελλάδα. Οι Ιταλοί επαναστάτες ενσωμάτωναν στα δικά τους σχέδια μια νέα ελληνική ή βαλκανική επανάσταση που θα αποτελείωνε την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για παράδειγμα, στις κρητικές εξεγέρσεις πάντα προσέτρεχαν ξένοι αλληλέγγυοι επαναστάτες. Στο σημείο αυτό λοιπόν θα πρέπει να αναφερθούμε στη Μεγάλη Ιδέα, η οποία κυριαρχούσε σε όλο το πολιτικό σύμπαν της Ελλάδας. Ακόμη και εάν υπήρχε ένας κοινός παρανομαστής, δηλαδή η απελευθέρωση των Ελλήνων, η διαδικασία, δηλαδή το μέσο, ήταν μια ουσιώδης διαφορά που διέκρινε τα επαναστατικά και ριζοσπαστικά ρεύματα από τα αντιδραστικά. Οι μεν φαντασιώνονταν μια φιλελεύθερη διεθνιστική παμβαλκανική επανάσταση, οι δε έναν ιμπεριαλιστικό επεκτατικό πόλεμο ή ακόμη χειρότερα μια εσωτερική κατάκτηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Όλο τον 19ο αιώνα το βασικό διακύβευμα μέσα στην ελληνική κοινωνία ήταν η ολοκλήρωση των αιτημάτων της επανάστασης. Η δολοφονία του Καποδίστρια ήταν αποτέλεσμα ενός αγώνα ενάντια σε έναν τύραννο που κατήργησε την κατακτημένη δημοκρατία. Η αντεπανάσταση που επιβλήθηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις μεσω της βαυαροκρατίας ανατράπηκε το 1843, αν και μόνο εν μέρει, με κεντρικό σύνθημα «Σύνταγμα».

Από το 1844 η Ελλάδα έχει ωστόσο κοινοβούλιο με δικαίωμα καθολικής ψηφοφορίας για τους άντρες. Η έξωση του Όθωνα και η οκτωβριανή επανάσταση του 1862 είναι η τομή εκείνη που πιάνει ξανά το νήμα του ’21. Ολοκληρώνει σε μεγάλο βαθμό τα δημοκρατικά αιτήματα και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την επίλυση των κοινωνικών αιτημάτων ταυ 1821, δηλαδή τη διανομή της γης στους αγρότες που πραγματοποιείται το 1870.

Ολοκληρώνοντας, σημειώνουμε πως η επανάσταση του 1821 έθεσε την Ελλάδα στο κέντρο της Ευρώπης. Το Ανατολικό Ζήτημα ήταν το μεγαλύτερο ζήτημα ταυ 19ου αιώνα και η επίλυση του, δηλαδή οι Βαλκανικοί πόλεμοι, προετοίμασαν τον Α’  Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Αλλά και αργότερα, μια νίκη του ΕΑΜικού κινήματος ενδεχομένως να άνοιγε διαφορετικούς δρόμους στην επανάσταση στην Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ ο εμφύλιος πόλεμος ξεκίνησε τον ψυχρό πόλεμο.

Σήμερα η Ελλάδα βρίσκεται και πάλι στο διεθνές επίκεντρο. Αυτή τη φορά μεσώ ενός πρωτόγνωρου αντιδραστικού πειράματος σε βάρος του εργαζόμενου λαού. Τα μνημόνια της ΕΕ, του ΔΝΤ και της εγχώριας αστικής τάξης απειλούν ή καταργούν όλες εκείνες τις αστικές δημοκρατικές και λαϊκές κατακτήσεις για τις οποίες πάλεψαν και ως ένα μικρό βαθμό πέτυχαν οι προγονοί μας σε όλη την ελληνική ιστορία από 1821, από το 1843, από το 1862, από το 1909, τον μεσοπόλεμο, από το ΕΑΜ, τον εμφύλιο μέχρι το «114», το Πολυτεχνείο και τη μεταπολίτευση.

Όλοι οι Ευρωπαίοι καπιταλιστές καταλαβαίνουν πολύ καλά πως η στάση του ελληνικού λαού καθορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την επιτυχία ή όχι αυτού του βάρβαρου σχεδίου για να το εφαρμόσουν σε όλη την ήπειρο. Η αναπτυσσόμενη ελληνική αντίσταση που ήδη εμπνέει και αφυπνίζει τους ευρωπαϊκούς λαούς, πιάνει με τη σειρά της το νήμα των ελληνικών εξεγερτικών παραδόσεων. Μια νέα ελληνική επανάσταση, μια αντικαπιταλιστική επανάσταση μπορεί να είναι η ταφόπλακα ταυ ευρωπαϊκού καπιταλισμού.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Πριν» 24/3/2012